Праваабаронцы за свабодныя выбары

Назіранне за выбарамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ажыццяўляецца актывістамі РПГА «Беларускі Хельсінкскі камітэт» і ПЦ «Вясна» ў рамках кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары».

АГУЛЬНЫЯ ВЫСНОВЫ

Этап вылучэння і рэгістрацыі кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь уключае вызначэнне месцаў, забароненых для пікетавання з мэтай збору подпісаў у падтрымку вылучэння кандыдатаў, рэгістрацыю ініцыятыўных груп, збор подпісаў выбаршчыкаў у падтрымку вылучэння кандыдатаў, праверку сапраўднасці подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах, рэгістрацыю кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь. Гэтыя мерапрыемствы адбыліся ў тэрміны, вызначаныя Каляндарным планам ЦВК: не пазней за 17 ліпеня – з 6 па 15 верасня 2015 г.

Мясцовыя органы ўлады вызначылі месцы, забароненыя для пікетавання з мэтай збору подпісаў у падтрымку вылучэння кандыдатаў. Рашэнні выканкамаў істотна не абмежавалі магчымасці працы ініцыятыўных груп у публічных месцах. Аднак многія забароны мясцовых органаў улады не былі абумоўлены патрабаваннямі бяспекі і грамадскага парадку, што адвольна абмежавала правы многіх удзельнікаў выбарчага працэсу.

Дакументы на рэгістрацыю падалі 15 ініцыятыўных груп грамадзян па вылучэнні кандыдатаў у прэзідэнты. ЦВК зарэгістравала восем ініцыятыўных груп (А. Лукашэнкі, С. Калякіна, С. Гайдукевіча, Т. Караткевіч, А. Лябедзькі, Ж. Раманоўскай, У. Цярэшчанкі, М. Улаховіча). Адмовы ў рэгістрацыі ініцыятыўных груп абгрунтаваныя нормамі выбарчага заканадаўства.

Для рэгістрацыі кандыдата яго ініцыятыўная група павінна была да 21 жніўня ўключна сабраць не менш за 100 тысяч подпісаў. Збор подпісаў па вылучэнні ў якасці кандыдата ў прэзідэнты А.Лукашэнка суправаджаўся актыўным выкарыстаннем адміністрацыйнага рэсурса: ажыццяўляўся ў працоўны час, на тэрыторыі прадпрыемстваў і ўстаноў, часта пры непасрэдным удзеле адміністрацыі гэтых прадпрыемстваў.

Асвятленне збору подпісаў у дзяржаўных СМІ, у тым ліку мясцовых, вялося аднабакова, у шэрагу выпадкаў насіла характар ​​агітацыі за вылучэнне і абранне прэзідэнтам дзеючага кіраўніка дзяржавы.

Большасці назіральнікаў кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары», зарэгістраваных у раённых (раённых у гарадах) выбарчых камісіях, было адмоўлена ў магчымасці назіраць за працэдурай праверкі здадзеных ініцыятыўнымі групамі подпісаў. Абсалютная непразрыстасць працэдуры праверкі подпісаў, сабраных за вылучэнне кандыдатаў у прэзідэнты, выклікае недавер адносна вынікаў іх праверкі.

Дакументы для рэгістрацыі кандыдатамі ў прэзідэнты падалі Аляксандр Лукашэнка, Таццяна Караткевіч, Сяргей Гайдукевіч, Мікалай Улаховіч, Жанна Раманоўская і Віктар Цярэшчанка. Кандыдатамі ў Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь зарэгістраваныя А. Лукашэнка, Т. Караткевіч, С. Гайдукевіч, М. Улаховіч.

ВЫЗНАЧЭННЕ МЕСЦАЎ, ЗАБАРОНЕНЫХ ДЛЯ ПІКЕТАВАННЯ З МЭТАЙ ЗБОРУ ПОДПІСАЎ

Рашэнні мясцовых выканаўчых органаў улады па вызначэнні месцаў, забароненых для пікетавання з мэтай збору подпісаў грамадзян, істотна не адрозніваюцца ад рашэнняў папярэдняй прэзідэнцкай выбарчай кампаніі.

Пагаршэнне ўмоў збору подпісаў адбылося ў беларускай сталіцы. Рашэннем Мінгарвыканкама № 1842 ад 9 ліпеня 2015 г. да забароненых месцаў аднесены Прывакзальная плошча і плошча Якуба Коласа. У аналагічным рашэнні Мінгарвыканкама 2010 г. гэтых плошчаў у спісе месцаў, забароненых для збору подпісаў, не было. Цяпер таксама нельга збіраць подпісы на плошчы Дзяржаўнага сцяга.

Салігорскі гарвыканкам, акрамя ўжо традыцыйна забароненых месцаў, увёў забарону на збор подпісаў каля помнікаў архітэктуры, гісторыі, культуры і вайсковых пахаванняў. У г. Светлагорску павялічылі адлегласць, на якой забаронена збіраць подпісы, яна склала 200 метраў ад будынкаў выканкама, міліцыі і пракуратуры. Адначасова ў г. Барысаве адлегласці да будынкаў, у межах якіх нельга збіраць подпісы, скарочаны да 20–50 метраў. Назіральнікі паведамляюць аб павелічэнні месцаў для збору подпісаў у Бабруйску, Наваполацку, Гродне, Брэсце, Жодзіна.

Рашэнні выканкамаў істотна не абмежавалі магчымасці збору подпісаў ініцыятыўнымі групамі ў публічных месцах, аднак многія забароны мясцовых органаў улады не абумоўлены патрабаваннямі бяспекі і грамадскага парадку, што абмяжоўвае правы ўдзельнікаў выбарчага працэсу. Мясцовыя органы ўлады фактычна прадэманстравалі адсутнасць адзінага падыходу да правоў удзельнікаў выбарчага працэсу: некаторыя імкнуліся іх пашырыць, у іншых месцах іх абмежавалі або пакінулі без зменаў.

РЭГІСТРАЦЫЯ ІНІЦЫЯТЫЎНЫХ ГРУП

У ЦВК паступілі дакументы аб рэгістрацыі 15 ініцыятыўных груп грамадзян па вылучэнні кандыдатаў у прэзідэнты (А. Лукашэнкі, С. Калякіна,  С. Гайдукевіча, А. Конаўца, Т. Караткевіч, А. Лябедзькі, М. Статкевіча, Ж. Раманоўскай, І. Першынай, С. Заблоцкага, Т. Біруковай, У. Цярэшчанкі, М. Улаховіча, А. Юдаева, В. Талмачова). Рашэнне аб рэгістрацыі прынята ў адносінах да васьмі ініцыятыўных груп (А. Лукашэнкі, С. Калякіна,  С. Гайдукевіча, Т. Караткевіч, А. Лябедзькі, Ж. Раманоўскай, У. Цярэшчанкі, М. Улаховіча). Адмовы ў рэгістрацыі ініцыятыўных груп абгрунтаваныя нормамі выбарчага заканадаўства.

Ініцыятыўнай групе палітвязня Мікалая Статкевіча адмоўлена ў сувяззю з неадпаведнасцю асобы, якая вылучаецца кандыдатам у прэзідэнты, крытэрам канстытуцыйнай нормы (адсутнасць выбарчага права ў асобы, якая знаходзіцца ў месцах пазбаўлення волі). Акрамя таго, ЦВК устанавіла, што заява аб рэгістрацыі ініцыятыўнай групы Статкевіча была пададзена і падпісана Марынай Адамовіч, што парушае ч. 2 арт. 61 ВК (заява павінна быць падпісаная самой асобай, якая вылучаецца кандыдатам).

Паводле ВК колькасць грамадзян у ініцыятыўнай групе павінна быць не менш за 100 чалавек. У ініцыятыўнай групе А. Лукашэнкі 10 577 чалавек. Другая па колькасці група С. Гайдукевіча – 2 481 чалавек. Нормы ВК не патрабуюць пацвярджэння асабістай згоды грамадзяніна на ўключэнне яго ў спісы ініцыятыўнай групы, што дае магчымасці для адвольнага ўключэння людзей у спісы ініцыятыўных груп.

ЗБОР ПОДПІСАЎ ВЫБАРШЧЫКАЎ У ПАДТРЫМКУ ВЫЛУЧЭННЯ КАНДЫДАТАЎ У ПРЭЗІДЭНТЫ

Збор подпісаў ажыццяўляўся ініцыятыўнымі групамі як шляхам пакватэрнага абыходу выбаршчыкаў, так і падчас вулічных пікетаў у месцах, не забароненых мясцовымі органамі ўлады.

Назіральнікі кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» адзначаюць, што ўлады не чынілі істотных абмежаванняў пры зборы подпісаў, але роля выканаўчай вертыкалі ўлады і адміністрацый дзяржаўных прадпрыемстваў у выбарчым працэсе па-ранейшаму заставалася вельмі вялікай.

Актыўна выкарыстоўваўся адміністратыўны рэсурс пры зборы подпісаў за вылучэнне дзеючага кіраўніка дзяржавы. Шмат дзе збор подпісаў у падтрымку А. Лукашэнкі вёўся ў працоўны час, на тэрыторыі прадпрыемстваў і ўстаноў, пры непасрэдным удзеле прадстаўнікоў адміністрацыі. Яго ажыццяўлялі не толькі сябры ініцыятыўнай групы, але і пабочныя асобы. Мелі месца факты ціску на працаўнікоў.

28 ліпеня на прадпрыемстве «Гомелькабель» ініцыятыўная група А. Лукашэнкі ў працоўны час збірала подпісы. Адміністрацыя папярэдне звярнулася да рабочых, каб яны з пашпартамі пайшлі на прахадную. Некаторыя адкрыта выказвалі незадавальненне. Майстры падраздзяленняў пагражалі не працягнуць працоўны кантракт з тымі, хто не падпішацца. Большая колькасць працаўнікоў падпарадкаваліся патрабаванням.

4 жніўня ў філіяле №1 Гомельскай гарадской цэнтральнай паліклінікі ў працоўны час таксама ішоў збор подпісаў. Кіраўніцтва загадала работнікам паліклінікі з’явіцца з 12.00 да 14.00 з пашпартамі ў актавую залу. У зале знаходзілася жанчына, якая прадставілася сябрам ініцыятыўнай групы А. Лукашэнкі.

Супрацоўнікам СШ №5 г. Крычава, УА «Крычаўскі дзяржаўны прафесійны агратэхнічны каледж», РУПВ «Крычаўскі завод гумавых вырабаў» таксама было загадана прыносіць пашпарты і падпісвацца. Аналагічна дзейнічала адміністрацыя Філіяла ОАО «БЕЛАЗ» «Магілёўскі аўтамабільны завод імя С.М. Кірава», УАЗ «Магілёўскі абласны лячэбна-дыягнастычны цэнтр» і іншыя. Падобныя факты адміністрацыйнага ціску на супрацоўнікаў паведамляюць назіральнікі з Маладзечна, Нясвіжа, Баранавічаў. Рэзананс у незалежных СМІ атрымаў «збор подпісаў», арганізаваны адміністрацыяй ААТ «Брэсцкі электрамеханічны завод».

Неабходна нагадаць, што падчас прэзідэнцкай выбарчай кампаніі 2010 г. ЦВК дазволіла ўдзельнічаць у запаўненні падпісных лістоў т.зв. «памочнікам сябра ініцыятыўнай групы», статус якіх не прадугледжаны дзеючым ВК. Такое вольнае тлумачэнне парадку збору подпісаў выбаршчыкаў на практыцы стварыла падставы да масавага выкарыстання адміністрацыйнага рэсурса на карысць дзеючага прэзідэнта.

5 жніўня ў г. Брэсце на пікеце подпісы збірала неўпаўнаважаная асоба – «памочнік сябра ініцыятыўнай групы» А. Лукашэнкі М. Марозава, якая ў прысутнасці назіральніка атрымала подпіс грамадзянкі Л. Кароціч. Назіральнік адзначыў, што сябры названай ініцыятыўнай групы карыстаюцца выдадзенай вялікім накладам без выходных дадзеных кніжкай «Памятка памочніку сябра ініцыятыўнай групы». Па словах сябра ініцыятыўнай групы А. Лукашэнкі Ганны Пішчык, гэтую кніжку яна атрымала ад начальніка аддзела ідэалогіі Маскоўскага раёна г. Брэста.

Варта адзначыць, што п. 8 Пастановы Цэнтральнай камісіі № 18 ад 1 ліпеня 2015 г. даў магчымасць унясення звестак аб выбаршчыку, прадугледжаных графамі 1-5 падпіснога ліста (ўстановачныя дадзеныя грамадзяніна), пры наяўнасцi просьбы выбаршчыка, і іншым асобам, у тым ліку якія не з'яўляюцца членамі ініцыятыўных груп. Дадзенае палажэнне Пастановы супярэчыць арт. 61 ВК, які не толькі не прадугледжвае магчымасць запаўнення падпіснога ліста кім-небудзь яшчэ, акрамя члена ініцыятыўнай групы, але і прама паказвае, што ў выпадку, калі подпісы выбаршчыкаў былі сабраныя не сябрам ініцыятыўнай групы, альбо падпiсны лiст не быў завераны членам ініцыятыўнай групы або завераны іншым сябрам ініцыятыўнай групы, якi не збiраў подпісы, усе подпісы ў падпісным лісце прызнаюцца несапраўднымі (п.8 ч. 16. арт. 61 ВК).

Большасць паведамленняў грамадзян аб прымусе падчас збору подпісаў за вылучэнне А. Лукашэнкі і іншых парушэннях ананімныя. Гэта сведчыць пра высокі ўзровень страху ў грамадстве і нізкі ўзровень даверу грамадзян да дзяржаўных органаў, закліканых абараняць іх законныя правы і інтарэсы. Пры гэтым у інфармацыйных паведамленнях, якія распаўсюджваюцца дзяржаўнымі СМІ ад імя старшыні ЦВК, падкрэсліваецца адсутнасць скаргаў на выбарчы працэс.

Дзяржаўныя СМІ публікуюць шмат матэрыялаў на карысць дзеючага прэзідэнта. Напрыклад, газеты Брэсцкай вобласці на першых старонках далі вялікі артыкул пад назвай «Прэзідэнт прагназуе паляпшэнне сітуацыі ў 2016 годзе» пра рабочую паездку прэзідэнта. Рэгулярна асвятляецца выбарчая актыўнасць ініцыятыўных груп А. Лукашэнкі. Раённыя газеты пераважна перадрукоўваюць інфармацыйныя матэрыялы БЕЛТА пра ход выбарчай кампаніі, выказванні кіраўніцтва ЦВК.

ПРАВЕРКА САПРАЎДНАСЦІ ПОДПІСАЎ ВЫБАРШЧЫКАЎ

ТВК неахвотна ішлі на кантакт з назіральнікамі, практычна паўсюль ім не дазвалялі прысутнічаць пры прыёме і праверцы падпісных лістоў. Пра гэта паведамілі назіральнікі з Жодзінскай гарадской ТВК, Смаргонскай раённай ТВК, Баранавіцкай раённай ТВК, Маладзечненскай раённай ТВК, Глускай раённай ТВК, Бярозаўскай раённай ТВК, з раённых ТВК Магілёва, Брэста, Гомеля, Віцебска. Хаця некаторыя з іх, напрыклад, Рэчыцкая і Светлагорская ТВК, дапускалі назіральнікаў да працэдуры праверкі, аднак большасць камісій рабілі праверку закрыта.

Назіральнік кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» прысутнічаў на пасяджэнні Магілёўскай абласной ТВК, якое адбылося 2 верасня. Ён паведаміў, што пасля заканчэння «абвесткі дня» – агалошвання вынікаў праверкі подпісаў, камісія выдаліла журналістаў і назіральнікаў і працягнула сваю працу ў закрытым рэжыме.

У камісіях нядопуск назіральнікаў тлумачылі тым, што праверка подпісаў –  «рабочы працэс», а назіральнікі маюць права прысутнічаць толькі на пасяджэннях ВК. Такім чынам, уся рэальная дзейнасць камісій заставалася фактычна непразрыстай.

22 жніўня на пасяджэнні Маладзечненскай раённай камісіі назіральнікі Эдвард Баланчук і Алесь Капуцкі заўважылі парушэнні ў тых падпісных лістах за Мікалая Улаховіча і Сяргея Гайдукевіча, якія не правяраліся камісіяй. У гэтых лістах былі, напрыклад, подпісы грамадзянаў з іншых раёнаў, подпісы асобаў з відам на жыхарства, даты падпісання ў некаторых лістах былі прастаўлены адной рукой. Графічнае падабенства подпісаў выбаршчыкаў выклікала сумненне ў іх сапраўднасці. Азнаёміцца з падпіснымі лістамі, адабранымі да праверкі камісіяй, назіральнікам не далі. Яны накіравалі заяву пракурору Маладзечненскага раёна на парушэнне выбарчага заканадаўства ў частцы афармлення падпісных лістоў па вылучэнні кандыдатаў у прэзідэнты. У адказе за подпісам пракурора У. Дубоўскага ад 31.08.2015 № 186ж-15 назіральнікам паведамляецца, што па пытанні праверкі подпісаў яны маюць права звярнуцца ў Мінскую абласную камісію. Такім чынам, пракуратура Маладзечненскага раёна ўхілілася ад пракурорскага нагляду.

Пасля апублікавання ЦВК вынікаў праверкі падпісных лістоў стала вядома, што колькасць сапраўдных подпісаў у падтрымку Аляксандра Лукашэнкі склала 1 753 380 (здадзена 1 761 145), за Мікалая Улаховіча – 149 819 (здадзена 159 805), за Сяргея Гайдукевіча – 139 877 (здадзена 141 842), за Таццяну Караткевіч – 105 278 (здадзена 107 299). Ініцыятыўныя групы Віктара Цярэшчанкі здалі для праверкі 130 404 подпісы, аднак сапраўднымі з іх прызнаныя толькі 6 699.

Правілы праверкі подпісаў вызначае арт. 67 ВК. Праверку сапраўднасці подпісаў выбаршчыкаў ажыццяўляюць ТВК. Павінна быць праверана не менш за 20% подпісаў выбаршчыкаў у падпісных лістах ад колькасці подпісаў, неабходных для рэгістрацыі кандыдата ў прэзідэнты. Калі ў падпісным лісце ёсць подпісы выбаршчыкаў, якiя не пражываюць на тэрыторыі пэўнай выбарчай акругі, гэтыя подпісы не правяраюцца і не ўлічваюцца. Калі колькасць выяўленых пры праверцы несапраўдных подпісаў выбаршчыкаў складзе больш за 15% ад колькасці правераных подпісаў, робіцца дадатковая праверка яшчэ 15% подпісаў выбаршчыкаў ад колькасці подпісаў, неабходных для рэгістрацыі кандыдата.

У выпадку, калі сумарная колькасць несапраўдных подпісаў выбаршчыкаў, выяўленых пры праверках, складзе больш за 15% ад агульнай колькасці правераных подпісаў у падпісных лістах, далейшая праверка подпісаў у падпісных лістах спыняецца.

Аналітыкі кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» адзначаюць, што такая працэдура праверкі подпісаў патрабуе дакладнага забеспячэння прынцыпу выпадковасці адбору подпісаў на праверку. У адваротным выпадку ўзнікае магчымасць маніпуляваць адборам для неправамоцнай адмовы ў рэгістрацыі кандыдата, альбо наадварот – для неправамоцнай рэгістрацыі кандыдата. Таму прынцыпова важнай з'яўляецца празрыстасць выбаркі подпісаў і іх праверкі, магчымасць назіральнікаў, прэтэндэнтаў у кандыдаты, прадстаўнікоў ініцыятыўных груп кантраляваць гэтыя працэдуры.

Таксама важна адзначыць, прызнанне несапраўднымі больш за 15% ад ліку адабраных подпісаў пазбаўляе прэтэндэнта права балатавацца, а грамадзян, якія вылучылі гэтага прэтэндэнта сваімі дакладнымі подпісамі, пазбаўляе права мець свайго кандыдата, нават калі колькасць сапраўдных подпісаў перавышае 100 тысяч.

РЭГІСТРАЦЫЯ КАНДЫДАТАЎ У ПРЭЗІДЭНТЫ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

10 верасня 2015 г. адбылося пасяджэнне ЦВК па рэгістрацыі кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь. Па пытанні аб выніках збору подпісаў у падтрымку вылучэння кандыдатамі ў прэзідэнты дакладвалі старшыні абласных (Мiнскай гарадской) выбарчых камісій. Яны агучылі дадзеныя аб колькасці здадзеных подпісаў, праверцы іх сапраўднасці, колькасці ўстаноўленых сапраўдных подпісаў. Усе дакладчыкі адзначылі сур'ёзныя недахопы ў падпісных лістах у падтрымку У. Цярэшчанкі.

Па просьбе Л. Ярмошынай і ў сувязі з заявай партыі БНФ аб парушэннях ініцыятыўнай групай А. Лукашэнкі заканадаўства пры зборы подпісаў, якая паступіла ў ЦВК напярэдадні, старшыні выбарчых камісій спыніліся на разглядзе паведамленняў пра факты парушэнняў заканадаўства ініцыятыўнай групай А. Лукашэнкі. Па іх словах, у выніку праведзеных праверак ўсе звесткі, указаныя ў заяве БНФ, не пацвердзіліся. Было адзначана, што большасць паведамленняў аб парушэнні парадку збору подпісаў з'яўляюцца ананімнымі, а нешматлікія скаргі прызнаныя неабгрунтаванымі.

ЦВК разгледзеў заявы Ж. Раманоўскай і В. Цярэшчанкі і прыняў пастанову аб адмове ў рэгістрацыі гэтых асобаў.

Па выніках збору подпісаў і на падставе вывучэння дакументаў, пададзеных патэнцыйнымі кандыдатамі С. Гайдукевічам, Т. Караткевіч, М. Улаховічам, А. Лукашэнкам, ЦВК прыйшоў да высновы, што названыя асобы адпавядаюць усім патрабаванням, і зарэгістраваў іх у якасці кандыдатаў. Праверка ЦВК паказала, што ў дэкларацыі аб даходах і маёмасці С. Гайдукевіча і яго жонкі ёсць недакладнасці ў частцы неўключэння некаторых сум у даходы. Аднак паколькі яны не перавышаюць 20% ад агульнай сумы гадавога даходу, ЦВК вырашыў зарэгістраваць С. Гайдукевіча кандыдатам.

Пры разглядзе пытання аб рэгістрацыі кандыдатам у прэзідэнты А. Лукашэнкі таксама вывучаўся зварот партыі БНФ аб парушэннях ініцыятыўнай групай А. Лукашэнкі заканадаўства пры зборы подпісаў. У звароце БНФ указваліся факты выкарыстання адміністрацыйнага рэсурса, парушэнне парадку фінансавання выбарчай кампаніі (друк партрэтаў Лукашэнкі не са сродкаў выбарчага фонду).

Дакладчык па гэтым пытанні Л. Ярмошына адзначыла, што нават калі б факты парушэнняў заканадаўства гэтай ініцыятыўнай групай пацвердзіліся, падстаў для адмовы А. Лукашэнкі кандыдатам у прэзыдэнты няма, бо да гэтага яго ініцыятыўнай групе не выносіліся папярэджанні. Акрамя таго, яна ўказала на тое, што большасць зваротаў аб парушэнні заканадаўства ініцыятыўнай групай Лукашэнкі з'яўляюцца ананімнымі, што робіць немагчымым іх разгляд. Па словах М. Орды, выраб партрэтаў кандыдата ажыццяўляўся за кошт грамадскіх сродкаў Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі, партрэты не з'яўляліся ні інфармацыйнымі буклетамі, ні агітацыйнымі матэрыяламі, таму выраб гэтых партрэтаў не з'яўляецца парушэннем заканадаўства.